“De beweging van de vleugels van een vlinder in de Amazone kan maanden later een tornado in Texas veroorzaken.” (Edward Lorenz, Het vlindereffect)
De metafoor van het vlindereffect verbeeldt het inzicht dat relatief kleine veranderingen in chaotische systemen een enorm effect kunnen veroorzaken. Deze metafoor van Lorenz én de geconstrueerde vlieg in de toiletten op Schiphol inspireerden de auteurs van mijn ondernemersboek van deze week. Sinds de bromvlieg zijn strategische plek kreeg in de pisbakken is er minder gezeik op de verkeerde plaats, letterlijk en figuurlijk. Het bromvliegeffect is veel voorspelbaarder dan het vlindereffect. Het is zelfs een praktische ontwerpvariabele die in de meeste gevallen precies doet wat een politicus, beleidsadviseur, reclamemaker, supermarktmanager en online marketeer beoogt.
Gedragseconoom Eva van den Broeck en reclame-strateeg Tim den Heijer definiëren het bromvliegeffect als iets ogenschijnlijk kleins dat grote invloed heeft op wat mensen doen. In hun boek worden de effecten van zeven programmeerbare bromvliegfamilies beschreven die in jouw leven door allerlei partijen ingezet worden om jouw gedrag te beïnvloeden. De belangrijkste handlanger bij het ontwerpen van een omgeving die het gewenste effect bij jou genereert zijn de standaard fabrieksinstellingen van het menselijk brein. Dat is gemaakt voor zelfbehoud en niet voor zelfkennis. Het volgt de weg van de minste mentale weerstand. Het vermijdt spijt en vertoont uitstelgedrag. De situatie waarin de het brein zich bevindt, heeft sterke invloed op onze strategische onwetendheid. En het ergste is dat we ook nog de zelfbeheersing van onze toekomstige ik systematisch overschatten.
Naast een heldere inleiding en een ethische uitleiding bevat het boek zeven hoofdstukken waarin steeds de effecten van één bromvliegfamilie uitgelicht worden: de zelfbedrogvlieg (ons bedrieglijke brein), de luiheidsvlieg (de macht van gemak), de pijnvlieg (pijn, twijfel, spijt en hoe je dat vermijdt), de gezelschapsvlieg (conformeren), de tijdvlieg (de tijd heeft vleugels), de aantrekkingsvlieg (de kracht van aantrekking) en de prikkelvlieg (beloning, bonus en boete). Tijdens het lezen duizelde het mij van de hoeveelheid bromvliegeffecten waarvan ik mij meestal niet bewust ben: Von Restorff-effect, Forer-effect, Dunning-Kruger-effect, Zeigarnik-effect, Generation-effect, Eigendomseffect, Zekerheids-effect, Bestseller-effect, Gekke Henkie-effect, Red Sneakers-effect, Moral Licensing-effect, Mere Exposure-effect, Referentie-effect, Verdringingseffect en What the hell-effect. Er is zelfs sprake van een effect-effect dat de schrijvers gebruikt hebben in het ontwerp van hun boekenkaft. Het boek is een stevige handleiding over de keuze-architectuur in jouw leefomgeving. Het laat zien hoe anderen jou aansturen door gebruik te maken van technieken zoals primen, framen, nudgen, sludgen, chunken, complexity bias, FOBO, FOMO, curiosity zone, clickbait, verliesaversie, aandachts-hacken, evolutionaire speltheorie, de fundamentele attributiefout, present bias en dark patterns.
Niets is zo moeilijk als gedrag veranderen, omdat het een ingewikkelde structuur is die ontstaat uit een mengsel van biologie, cultuur, de omstandigheden en je persoonlijkheid. Van den Broeck en Den Heijer benadrukken dat hét model van menselijk gedrag niet bestaat, maar erover lezen altijd helpt om op een andere manier te kijken. Naar jouw eigen gedrag en dat van anderen. Met dit boek zijn ze daarin wat mij betreft zeer geslaagd. De metafoor is goed gekozen, de praktijkvoorbeelden zijn aansprekend en de humor is aanstekelijk. Jij wordt iedere dag tijdens tal van activiteiten onbewust aangestuurd door families van bromvliegen. Jouw brein neemt daardoor veel automatische beslissingen die tegen de zuivere logica indruisen. En dat kan jou een hoop onnodig gezeik opleveren. Vraag je dus niet af wat de eenmalige kosten van dit boek zijn (aankoopbedrag plus leestijd), maar wat het je structureel kost als je deze investering niet doet.
Rob Meesen