“Het dorp is gemoderniseerd
En nou zijn ze op de goeie weg
De nieuwe tijd, net wat u zegt
Maar het maakt me wat melancholiek”
(Wim Sonneveld, Het dorp, 1974)
Op mijn kantoor hangt een klein schilderijtje. Ik kwam het onverwachts tegen en vond het prachtig hoewel ik niets met molens heb en het een sombere sfeer bevat. Het is een replica van De Molen bij Wijk bij Duurstede van de Nederlandse schilder Jacob van Ruysdael. Het origineel hangt in het Rijksmuseum en was in 2014 onderdeel van Alain de Bottons tentoonstelling Art is Therapy. De Botton stelt dat kunst een therapeutische werking heeft bij allerlei alledaagse kwalen, waaraan wij allemaal lijden. Bij ieder schilderij plaatste hij filosofische teksten op grote gele Post-it-velletjes. Bij Ruysdaels molen bij Wijk bij Duurstede schreef hij als kwaal: “Ik ben te gewoontjes om bijzondere dingen mee te maken.” De toelichting luidde als volgt: “We zien dat de kunstenaar zich bewust is van de schaduwkant van het bestaan, maar daar niet te lang bij stilstaat. Hij wil juist naar boven halen wat er lieflijk en mooi aan is. Hij kijkt met overgave naar het goede in de wereld, ook wanneer dat niet zo vanzelfsprekend is. Hij helpt ons iets lief te hebben door met nadruk naar de positieve kanten te kijken. Wij zijn geen kunstenaars, maar toch moeten ook wij dit proberen. Omdat de lelijke kanten van het leven zo duidelijk in het oog springen, is het broodnodig voor ons geestelijk welzijn dat we leren om de minder voor de hand liggende maar goede dingen te ontdekken. Dit is een radicaal, politiek schilderij, een manifest.” Ik heb nooit meer naar het schilderij kunnen kijken zonder écht de ware schoonheid te vinden die Ruysdael in beeld bracht in een schilderij over een vervallen molen aan een smerig, slijmerig riviertje op een nare bewolkte dag.
Eigenlijk is Hoe overleef ik de moderne wereld ook een tentoonstelling. Maar dan in boekvorm. Driehonderdvijftig jaar na Ruysdael schildert de Engelse filosoof en oprichter van The school of Life met woorden in fraaie linguïstische structuren onze relatie met de moderne tijd. Hoe we omgaan met nieuwsmedia, onze ideeën over liefde en seks, onze veronderstellingen over geld en onze carrières, onze houding ten opzichte van dieren en de natuur, onze bewondering voor wetenschap en technologie, ons geloof in individualisme en secularisme – en onze verhouding tot rust en eenzaamheid. En steeds weer combineert hij dat met het zien bij het grote publiek minder bekende schilderijen. Maar liefst 139 illustraties. Zoals het ‘Portret van een gezin’ van Pieter Codde, ‘Pygmalion en Galatea’ van Ernest Normand, ‘Landschap met bergmeer’ van Caspar David Friedrich en ‘de boekhoudster’ van Nicolaes Maes. Maar liefst 139 in een boek van ruim driehonderd pagina’s. Kunst is immers therapie.
Modernisering bracht volgens De Botton op tal van gebieden in ons leven veranderingen met zich mee. “Veel van de transformaties die bij de moderniteit behoren zijn spannend, maar tegelijkertijd is de opkomst van de moderne wereld een tragische geschiedenis. De moderniteit heeft ons innerlijke en externe landschap naar de vernieling geholpen”, aldus de auteur. Aan de hand van zeven thema’s wijst De Botton de symptomen aan van die intense, door de samenleving voortgebrachte onrust: falen, neurasthenie, nostalgie, afgunst, eenzaamheid, hutten en sentimentaliteit. Daarin komt ook die sombere sfeer van Ruysdael naar voren: “Een gemiddelde twaalfjarige heeft toegang tot ontelbare boeken: 200 miljoen meer dan Shakespeare ooit tot zijn beschikking had. We weten zo veel en begrijpen zo weinig. We zijn ongeschoolde amateurs in de kunst het onszelf naar de zin te maken: het ontbreekt ons aan zelfkennis.” De Botton noemt de moderne wereld buitengewoon lelijk en wijst daarvoor zes oorzaken aan. En hoewel hij vindt dat we allemaal weleens een perfect moment hebben beleefd of een perfecte prestatie, niemand hier op aarde ooit een perfect leven zal kunnen leiden. Het is volgens hem onnatuurlijk om langer dan een kwartier gevrijwaard te zijn van onrust en verdriet. Aan de horizon doemt altijd wel iets naargeestigs op. Gelukkig reikt De Botton zeven belangrijke ideeën aan om een aantal kwalen van de moderniteit te verhelpen.
“Ze zien de televisiequiz en wonen in betonnen dozen” zong Wim Sonneveld over onze plaats in de moderniteit. Alain de Botton maakt met dit boek duidelijk dat het voor onze gemoedstoestand in de moderne wereld ontzettend veel uitmaakt welke sfeer de goede dingen ademen die we in ons dagelijks leven zien en aanraken. Zoals het schilderijtje bij mij op kantoor. Voor ondernemers is het hoofdstuk over reclame met een stijlvolle analyse van Maslovs behoeftepiramide uitermate interessant. Daarin schuilt weinig schoonheid, maar wel veel wijsheid.
Rob Meesen