“De ernstigste pandemie is het bederf van de verstandigheid.” (Marcus Aurelius, 2e eeuw ná Christus)
Bij het lezen van Stuurmanskunst van Wil Derkse moest ik denken aan de film The perfect storm. Het is een verfilming van het gelijknamige boek van Sebastian Junger over het waargebeurde verhaal van de zwaardvisboot Andrea Gail in oktober 1991. De vissers hebben een teleurstellend visseizoen achter de rug. De zeskoppige bemanning heeft dringend geld nodig en besluit nog een laatste trip te maken. Ver op de oceaan bij Flemish Cap vangen ze een flinke lading vis en ligt er een behoorlijke winst in het verschiet bij terugkeer in de thuishaven. Dan gaat echter hun ijsmachine kapot terwijl een cycloon de terugweg verspert. Hierdoor moet de kapitein kiezen om door de storm heen naar huis te varen of het einde van de storm af te wachten – met een grote kans dat de gevangen vis bederft. Hij legt het besluitvormingsdilemma voor aan de anderen. In deze scene van gedeelde verantwoordelijkheid wordt duidelijk dat de kapitein onderdeel is van de bemanning. En dat zij een gedeelde verantwoordelijkheid hebben.
Filosoof Wil Derkse praat vanuit zijn eigen ervaringen als stuurman en bemanningslid van organisaties liever over stuurmanskunst dan over leiderschap. “De stuurman is gewoon een lid van de bemanning, zij het met specifieke kwaliteiten die hij of zij door opleiding en ervaring heeft verworven. Hetzelfde geldt voor de machinist, de marconist, de radio-officier en de hofmeester. Het gaat om stuurmans-kwaliteiten van alle bemanningsleden met een uitvoerende verantwoordelijkheid, van allemaal dus. Iedereen draagt zo’n verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid gaat allen aan, en daarom is het goed allen daarin te betrekken. Het betreft ieders antwoord op wat anderen en de situatie van iemand vragen”, aldus de bijzonder hoogleraar wijsbegeerte. “Een gemeenschap kan perfect georganiseerd zijn en geleid worden door de meest ervaren en competente stuurman die je je kunt voorstellen, maar als bij de bemanningsleden het fundamentele besef ontbreekt dat ze zelf verantwoordelijk zijn, dan zal het schip op termijn onvermijdelijk stranden of vergaan. Dit besef is een essentiële eis voor een werkelijk zelfsturende of zelforganiserende organisatie. Het is moeilijker om de harten en zielen van mensen te raken, in beweging te zetten en oriëntatie te bieden, dan geldstromen, procedures en kwantitatief te volgen ontwikkelingen in goede banen te leiden.”
Ondernemers en burgers leven momenteel ook in een perfecte storm. Een cluster-fuck van pandemie, klimaatverandering en oorlog zorgen voor een vloedgolf van aanpassingsuitdagingen. Volgens Derkse zijn er juist tijdens een crisis mogelijkheden. Openheid voor nieuwe perspectieven kun je volgens hem oefenen. Met de levensregel voor beginners van Benedictus reikt de auteur een spiegel aan voor stuurlieden/leidinggevenden. Zodat ze het algemene vermogen om te blijven groeien in aandacht, begrip, beoordelingsvermogen, verantwoordelijkheid en genegen toewijding productief maken tijdens zwaar weer. Daarbij maakt hij ook gebruik van diverse inspiratiebronnen, zoals Marcus Aurelius, Plato, Augustinus, Frederic Laloux, Victor Frankl, Anselm Grün en Maarten Toonder.
Stuurmanskunst begint met een uitleg over het 1500 jaar lang beproefde en nog steeds welgeordende kader van de levensregel voor beginners van Benedictus waarin orde én flexibiliteit samengaan. In de gereedschapskist van deze regel bevinden zich deugden gericht op vitaliteit en goede dagen. Zeer alerte oplettendheid, volharding gericht op vruchtbare resultaten, het vermogen om te leren en te groeien, nederigheid als een moedige houding, cultivering van de stilte, het spreken van levenwekkende woorden, inclusieve gastvrijheid, een ontspannen werkhouding, onderscheidingsvermogen, maatvoering en gevoel voor het juiste moment. Derkse formuleert de ‘Wet van behoud van gedoe’, gebaseerd op de persoonlijke notities van Marcus Aurelius. “Hou er ‘s morgens bij het opstaan al rekening mee dat je mensen kunt én zult ontmoeten die bemoeiziek zijn, ondankbaar, agressief, onbetrouwbaar, jaloers, egoïstisch. Zo zijn ze geworden omdat ze niet weten wat goed en slecht is. Je kunt in iedere context antwoord geven op deze situaties door een houding en handelen gericht op voortreffelijke stuurmanskunst, vruchtbare besluitvorming, volhardend oefenen, gemeenschapsopbouw, geloofwaardig en verantwoordelijk handelen.”
Stuurmanskunst dient het bereiken van de haven voor ogen te hebben én de kwaliteit van de reis zelf. Dat maakt het besluit van de bemanning van de Andrea Gail begrijpelijk. Terugkeren in de haven zonder lading heeft voor hen immers geen enkele betekenis. Ze besluiten het erop te wagen. Dwars door de storm van de eeuw heen met golven van meer dan dertig meter hoog door een zeldzame combinatie van meteorologische factoren. Dankzij gedeelde verantwoordelijkheid en stuurmanskunst doorstaan ze de onvoorstelbaar zware stormnacht die het beste in allen naar boven haalt. “Stuurmanskunst betreft levenslange processen die met elkaar verbonden zijn, vol dynamiek en onverwachte wendingen, tegenwind, gevaarlijke kliffen, zandbanken waarin je vast kunt raken. Wie verwacht dat op deze vaartocht alles van een leien dakje zal gaan, heeft een weinig realistisch beeld van wat stuurmanskunst vergt, een kunst die zich bovendien al varend ontwikkelt. Het streven – in alle onvolkomenheid – naar dat het goede gebeurt. De stuurman/leidinggevende moet door oefening en ervaring een krachtiger zicht hebben dan de andere bemanningsleden, een zicht vooruit (waar willen we heen?) en een zicht naar boven (welke sterren kunnen oriëntatie bieden?). In de omgang met een crisis is geloofwaardig gedrag een toetssteen. De geloofwaardigheid van een stuurman blijkt namelijk in zijn omgang met zwaar weer. En aan zwaar weer zal het op vele reizen niet ontbreken. Een crisis vraagt om andere vormen van stuurmanskunst, ook om een innerlijke omkeer. Het is het uur om grote dromen te hebben, onze prioriteiten te heroverwegen – wat we waarderen, wat we willen, waarnaar we verlangen -, en om te beslissen om in ons dagelijks leven te doen waarvan we dromen. Zodat onze klacht verandert in een dans”, aldus de inspirator.
Als de ochtend aanbreekt krijgt de uitgeputte bemanning van de Andrea Gail te maken met een gigantische vloedgolf. Het schip verdwijnt met haar bemanning voor altijd van de radar voor de kust van Nova Scotia. Zoals vissersweduwe Kniertje in Herman Heijermans toneelstuk Op hoop van zegen duidelijk maakt wordt de vis duur betaald. Met mensenlevens wel te verstaan. Niet alleen op zee, maar ook door de pandemie, de klimaatverandering en het oorlogsgeweld. Het bederf van de verstandigheid is niet te verdragen. Hopelijk kijken de stuurmannen van de geopolitiek in de verstandige spiegel van Wil Derkse: “Alle stuurmanskunst in en voor de gemeenschap heeft het goede in het vizier. Het goede is de ster die oriëntatie biedt aan de reis en het bereiken van de haven.”
Rob Meesen